Phật giáo có thể đóng góp gì cho tình
trạng hiện thời của dân tộc ? Câu hỏi này là niềm thao thức chung
cho tất cả mọi người, dù là Phật tử hay không là Phật tử. Tuy mang
tính cách cấp thiết, câu hỏi cũng không nên được trả lời một cách
quá vội vã. Theo ý chúng tôi, trước tiên ta phải chịu khó tìm hiểu
và xác định ý nghĩa của câu hỏi, và như thế lại cần tìm đến động cơ
tâm lý đã làm nẩy sinh ra câu hỏi, đặt câu hỏi trở về trong khung
cảnh thời gian và không gian đặc biệt của nó.
Trước hết ta nên hỏi chữ "Phật giáo" mà ta
đang dùng trong câu hỏi trên đây có nghĩa gì ? Hiểu Phật giáo theo
nghĩa một nền tư tưởng và đạo học hay hiểu Phật giáo
như là một tổ chức Giáo Hội ?
Nếu hiểu Phật giáo là một nền tư tưởng và
đạo học thì có lẽ ta sẽ đứng trên mảnh đất thuần lý thuyết để trả
lời câu hỏi. Ta sẽ trả lời rằng với tinh thần ấy, với những nhận
định ấy, với những giáo lý ấy, Phật giáo có thể đóng góp được như
thế này và như thế kia. Ta có thể không cần nhìn vào tổ chức Giáo
hội Phật giáo để mà trả lời. Nhưng nếu hiểu Phật giáo là một tổ chức
Giáo hội thì vấn đề sẽ mang những sắc thái rất khác biệt. Ta sẽ trả
lời rằng với cơ cấu tổ chức ấy, với số người ấy, với những nhà lãnh
đạo ấy, với khả năng và nội dung ấy, Giáo hội Phật giáo có thể đóng
góp được như thế này và như thế kia. Tuy không có thể tách bạch ra
một cách rõ rệt phạm vi của giáo lý và giáo hội, ta
cũng thấy rằng cần phải phân biệt phạm vi của lý thuyết và thực hành,
và tất cả chúng ta đều ước muốn có sự trả lời về cả hai phương diện
ấy của vấn đề.
Ở đây chúng tôi không dám mạo muội đưa ra
những câu trả lời. Chúng tôi chỉ xin đưa ý kiến của chúng tôi về vấn
đề phải đặt câu hỏi như thế nào để chúng ta có thể tìm thấy những
câu trả lời một cách rõ rệt, xác thực và do đó, hữu ích.
Đứng về phương diện giáo lý, chúng ta phải
công nhận rằng đạo Phật không có "một" giáo lý mà có rất nhiều giáo
lý. Kinh điển thường nói đến "tám vạn bốn ngàn pháp môn" hay là tám
vạn bốn ngàn nẻo vào chân lý. Suốt cuộc đời Ngài, đức Phật đã giảng
giải rất nhiều pháp môn và những pháp môn ấy có những công dụng
riêng biệt để đối trị với nhiều căn cơ riêng biệt. Nhưng tất cả pháp
môn đều được thi thiết trên căn bản những nguyên lý linh động, những
nguyên lý này chỉ hiển lộ trước công trình thực hiện cứng nhắc bất
biến. Bởi thế trên lịch sử đạo Phật bao nhiêu hệ thống giáo lý đã
được tạo dựng để có thể làm sống được những nguyên lý Phật giáo
trong cuộc đời. Tất cả những hệ thống giáo lý ấy tuy mang nhiều sắc
thái đặc thù khác biệt nhưng vẫn bắt nguồn từ những nguyên lý linh
động kia để mà thể hiện những nguyên lý linh động kia. Vậy khi ta
hỏi rằng Phật giáo có thể đóng góp được gì trong tình trạng, ta nên
nghĩ đến những nguyên lý đạo Phật hơn là những hệ thống giáo lý tìm
thấy trong lịch sử đạo Phật. Bởi vì mỗi pháp môn là để đối trị một
trường hợp. Một pháp môn nọ rất thích hợp với điều kiện thời gian và
không gian kia, nhưng không thể thích hợp với điều kiện thời gian và
không gian này. Cho nên muốn trả lời câu hỏi ta nên có nhận thức khá
bao quát và đích xác về đạo Phật, nghĩa là về tinh thần, nguyên lý
và phương pháp của đạo Phật. Chỉ có trong tay một mớ những giáo lý
khô chết bất động thì ta không thể nào tìm ra giải đáp. Đó là cái
khó khăn thứ nhất.
Cái khó khăn thứ hai là giải đáp của câu
hỏi chỉ có thể tìm thấy khi ta cũng nắm chắc được trong tay sự thực
và tình trạng hiện thời của dân tộc của xã hội. Giải đáp bao giờ
cũng nằm sẵn trong vấn đề, nếu vấn đề được đặt ra một cách chính xác.
Có một nhận thức rõ rệt về cơ (thực trạng của vấn đề) thì rất dễ đi
đến sự phát kiến về lý (sự giải đáp về đường lối và phương
pháp). Khế cơ và khế lý là nguyên tắc của mọi giải đáp trong Phật
học. Cho nên, dù sao ta cũng không thể đứng trên lập trường thuần lý
thuyết để tìm ra giải đáp. Nếu nguyên lý hướng dẫn đã là khế cơ
và khế lý thì phương pháp phải là thực nghiệm. Nương vào lý
để thấy rõ cơ và ở trong cơ để tìm thấy lý: điều đó cho chúng ta
thấy khuynh hướng đi vào thực nghiệm tâm linh và thực nghiệm xã hội
để làm cơ sở cho mọi giải đáp có tính cách thực tế và hữu hiệu.
Tóm lại, chữ Phật giáo trong câu
hỏi phải có nghĩa là những nguyên lý hữu hiệu và linh động của đạo
Phật, và chữ tình trạng hiện thời phải có nghĩa là tình trạng
Việt Nam hiện nay. Hai thứ đó không thể tách rời nhau để hiện hữu.
Bởi vì muốn có tính cách hữu hiệu, giáo lý phải được khế hợp với
tình trạng. Không khế hợp, thì đó là giáo lý cho một tình trạng khác
mà không phải cho tình trạng Việt Nam bây giờ.
Bây giờ ta hãy bước sang mặt Giáo hội. Cố
nhiên Giáo hội không phải là Giáo đoàn nguyên thỉ (mấy ngàn năm về
trước), mà là Giáo hội Việt Nam. Cũng không phải Giáo hội Việt Nam
Lý Trần, mà là Giáo hội Việt Nam Thống Nhất Nam và Bắc Tông ngày
nay. Nói tới Giáo hội ngày nay tức là nói đến những nhà lãnh đạo
Phật giáo trong Viện Tăng Thống, nói đến các bậc Trưởng Lão Hòa
Thượng, các bậc Cao Tăng, tức là nói đến Viện Hóa Đạo và toàn thể
các giới Phật tử xuất gia và tại gia nằm trong hệ thống tổ chức của
Giáo hội. Nói tới Giáo Hội cũng tức là nói đến hiến chế (giáo chế)
và tài sản (giáo sản) của Giáo hội. Trả lời câu hỏi Phật giáo có thể
đóng góp được gì cho tình trạng hiện thời của dân tộc, ta phải có
trong tay những nhận thức xác thực về cơ cấu tổ chức, về tinh thần
về khả năng thực hiện giáo lý của Giáo hội. Điều này được xem như là
dĩ nhiên và rất đơn giản. Ta không thể không có một cái nhìn thông
suốt về Giáo hội mà có thể trả lời được câu hỏi trên kia.
Tuy nhiên ta cũng phải có một cái nhìn rất
thực tế và chân xác về thực trạng xã hội Việt Nam ngày nay, để đặt
rõ địa vị và phạm vi của Giáo hội Phật giáo Việt Nam trong tình
trạng xã hội Việt Nam hiện tại. Có như thế, lời giải đáp về câu hỏi
" Phật giáo có thể đóng góp được gì" mới có thể thực tế, bổ ích. Bởi
vì ta có thể, vì không nhìn nhận được rõ rệt khả năng của Giáo hội
và thực trạng xã hội, đi đến nhiều kết luận hoặc lạc quan và lý
tưởng quá, hoặc bi quan và an phận quá. Ta có thể ước mơ quá nhiều,
rồi khi nhìn thấy Giáo hội Phật giáo không thể đóng góp được cái mà
ta tưởng Giáo hội có thể đóng góp, ta sẽ ngạc nhiên, than trách và
thất vọng. Ta lại cũng có thể bi quan quá đỗi khi ta tưởng rằng Giáo
hội Phật giáo "không thể" làm được những cái mà quả thực Giáo hội có
thừa khả năng thực hiện. Cho nên vấn đề vẫn lại là nhìn cho tỏ, xét
cho kỹ và đừng để mất liên lạc với sự thực.
Ai cũng muốn đặt câu hỏi về những đóng góp
của Phật giáo bởi vì ai cũng biết rằng Phật giáo là một thực tại
(une réalité) quan trọng và đáng kể. Một vườn cao su, một con đường
xa lộ, một nhà xuất nhập cảng chẳng hạn, cũng là những thực tại có
liên hệ đến vận mạng tương lai của dân tộc, nữa là một Tôn giáo đã
có mặt gần 2000 năm trong lịch sử dân tộc, đã từng đóng góp đáng kể
cho sinh hoạt dân tộc và hiện đang là tôn giáo lớn nhất ở Việt Nam.
Cố nhiên Giáo hội tuy là một tập đoàn tôn giáo nhưng cũng là một tập
đoàn dân tộc như các tập đoàn khác, và sở dĩ người ta nghĩ nhiều đến
sự đóng góp của Phật giáo bởi vì tập đoàn Phật giáo không phải chỉ
là một tổ chức non yếu mà là cả một cơ sở Giáo hội có truyền thống
hàng ngàn năm, có uy tín tinh thần cao cả và có số lượng quần chúng
trọng đại nhất. Tuy thế ta vẫn phải nhớ rằng dù với khả năng nào
Phật giáo cũng vẫn chỉ có thể đóng góp với tư cách là Phật giáo mà
thôi. Và điều đó là một điều vô cùng quan trọng.
Bởi vì Giáo hội Phật giáo không phải chỉ
là một đoàn thể gồm có những người công dân Việt Nam - mà là một
đoàn thể những người công dân Việt Nam cùng theo đuổi sư thực hiện
một lý tưởng tôn giáo, nói khác hơn, là đoàn thể của những người
công dân Phật tử được lãnh đạo bởi lý tưởng Phật giáo. Và nếu ta nói
đến sự đóng góp của Phật giáo tức là nói đến sự đóng góp của đoàn
thể những người công dân với tư cách là Phật tử. Và lẽ cố
nhiên nếu thiếu bản chất Phật tử, thiếu lý tưởng Phật giáo thì một
đoàn thể nào đó chỉ có thể là một đoàn thể công dân chứ không thể là
một Giáo hội Phật giáo được, và cá nhân trong đoàn thể ấy chỉ có thể
đóng góp với tư cách người công dân chứ không thể với tư cách Phật
tử, bởi vì cá nhân ấy không phải là Phật tử. Mà điều kiện là Phật tử
của một cá nhân hoặc một đoàn thể là ở chỗ cá nhân ấy đoàn thể ấy
được soi sáng bởi lý tưởng Phật giáo và đang thực hành lý tưởng Phật
giáo.
Chúng tôi xin lấy một ví dụ. Khi ta hỏi
"người thợ hồ có thể đóng góp được gì cho công việc xây cất ngôi
chùa," câu trả lời sẽ như thế này: "người thợ hồ có thể đóng góp
bằng cách xây móng, xây tường." Tất cả chúng ta ai cũng chấp nhận
câu trả lời ấy bởi vì thợ hồ ngoài công việc vôi hồ, không làm được
việc khác, như việc của thợ mộc, thợ điện… Tuy nhiên câu trả lời vẫn
phải dựa trên một sự thực mà ta đã yên trí không nghĩ tới: đó là sự
kiện người thợ hồ kia là đúng một người thợ hồ, có khả năng thực sự
đúng một người thợ hồ, có khả năng thực sự về nghề vôi hồ. Nếu không
biết về nghề vôi hồ, thì người ấy không thể đóng góp cho sự xây cất
ngôi nhà với tư cách thợ hồ được.
Thế nên người Phật tử, muốn đóng góp gì
cho tình trạng, phải thực sự là Phật tử trước đã. Có là Phật tử mới
có thể đóng góp với tư cách Phật tử được. Điều này phải được
áp dụng cho tất cả các tập đoàn công dân Việt Nam, dù tôn giáo hay
không tôn giáo. Một tổ chức Giáo hội mà không nhắm đến sự thực hiện
lý tưởng tôn giáo mình thì không thể gọi được là một tổ chức biểu
hiện được tính cách từ bi, hùng lực, không cố chấp, bất bạo động
v.v… thì không phải là Giáo hội Phật giáo. Giáo hội Thiên Chúa Giáo
mà không phản ảnh được tinh thần bác ái, nhẫn nhục, huynh đệ thì
cũng không có thể gọi là Giáo Hội Thiên Chúa Giáo được nữa. Rút lại,
Phật giáo phải là Phật giáo, Thiên Chúa giáo phải là Thiên Chúa
giáo, và như thế phải bắt đầu bằng nguyên tắc chính danh của Khổng
phu tử.
Sự việc trên trình bày cho ta thấy nhiều
khía cạnh thực tế của hiện trạng. Nói đến hình thái và bản chất của
một tôn giáo, ta thấy có khi tôn giáo vì chuộng sự phát triển hình
thức phát triển thế lực của mình mà dùng đến những phương tiện phản
lại với nội dung và bản chất của tôn giáo mình. Như thế tức là giết
chết bản chất để phát triển hình thức: điều này là một sự thực trong
lịch sử tôn giáo của nhân loại. Trong sự tranh giành ảnh hưởng, tôn
giáo này va chạm với tôn giáo khác và bắt buộc tôn giáo khác phải tự
vệ. Lắm khi các phương tiện va chạm hoặc tự vệ ấy không phản chiếu
đúng tinh thần cao đẹp của tôn giáo và vì thế các Giáo hội đi dần
đến sự giết chết bản chất cao đẹp của lý tưởng tôn giáo mình. Điều
đó quả thực là một bi kịch đớn đau cho nhân loại. Rốt cuộc lại, lắm
khi chỉ còn những cái vỏ cứng va chạm nhau nẩy lửa, trong khi phần
ruột thì khô héo và tiêu ma dần dần. Đó là sự tai hại của khuynh
hướng chinh phục.
Để vấn đề được tỏ rõ, chúng ta hãy xét sự
khác biệt của hai tiếng truyền đạo và hành đạo. Thực
ra cả hai tiếng đều đẹp cả nhưng hình như theo thiển ý bây giờ tiếng
hành đạo đẹp hơn nhiều. Có lẽ vì chúng ta không thấy ở tiếng
hành đạo cái ý nghĩa chinh phục mà đôi khi tự nhiên ta thấy thấp
thoáng trong tiếng truyền đạo.
Sự thực chữ truyền đạo chỉ có nghĩa đem
phổ biến một nền đạo lý trong nhân loại; mà vì đạo lý là những gì
hay đẹp nên công tác truyền đạo có một ý nghĩa tốt lành và đẹp đẽ.
Nhưng mà có những nhà truyền đạo đi quá mức ấy: họ nhắm tới chinh
phục cho được nhiều người để cho giáo hội thêm mạnh và thêm thế lực.
Vì vậy có khi họ không từ nan những phương tiện mà chúng ta cho như
không được đẹp, ví dụ như dọa dẫm, khuyến dụ, cho tiền cho gạo, hứa
hẹn quyền bình và thế lực. Những phương tiện ấy không "quân tử,"
chúng ta nghĩ, và làm mất (làm chết) giá trị nội dung của Giáo hội,
tức là bản chất của đạo lý. Có những phương tiện truyền đạo mà ta
không có thể nói là tốt hay xấu bởi vì còn tùy theo tinh thần thực
hiện những phương tiện ấy. Ví dụ như lập trường dạy học, nuôi trẻ mồ
côi, làm bệnh viện, bố thí cho người nghèo… Tinh thần bác ái, từ bi
cứu thế v.v… có thể lưu nhuận trong nhân gian qua những công tác
trên, nếu đó là những công trình hành đạo. Còn nếu coi đó là
những phương tiện chinh phục, giữ người, xâm chiếm, thì ta thấy
chúng trở thành xấu xí đi rất nhiều.
Chắc chắn các tôn giáo có thể có nhiều
đóng góp rất lớn lao cho tình trạng hiện thời của dân tộc, ai cũng
tin như thế. Nhưng ai cũng biết rằng một tổ chức tôn giáo chỉ có thể
đóng góp hữu hiệu với tinh thần cao đẹp của tôn giáo mình. Người
Phật tử phải đóng góp với tư cách Phật tử, nghĩa là phải thực sự
thực hiện lý tưởng đạo Phật. Phải đem đạo lý thực hiện trên bản thân
và trong hành động. Phải thực sự hành đạo, và như thế phải phổ biến
tinh thần cao đẹp của lý tưởng Phật giáo bằng hành động. Đó là
phương thức đóng góp hữu hiệu hơn hết.
Chỉ đứng về phương diện "vô vi" mà thôi ta
cũng đã thấy rằng một tôn giáo có thể chuyển hóa được tình trạng
hiện thời. Nếu tất cả quần chúng Phật tử đều được soi sáng bởi một
đường lối sáng tỏ biểu hiện được cho con đường cao quý của Phật
giáo, nếu tất cả được quy tụ trong tình thương không mưu lược, không
kỳ thị, không cố chấp, không tự ái, không oán thù, thì nội một sự
có mặt của Giáo hội Phật giáo trên mảnh đất này không thôi cũng
đủ bảo đảm cho hòa bình và an lạc của dân tộc. Sự hiện diện của đạo
đức chân thực là một đóng góp căn bản. Chúng ta đừng nên nóng ruột,
thúc hối. Tất cả những "đóng góp" hữu vi nào mà còn không được thúc
đẩy bởi động cơ thương yêu và đạo đức đều còn là gây rối thêm cho
tình trạng. Chúng tôi có thể bị mắng là trong tình trạng này mà còn
nói đến chuyện tu hành nhưng kỳ thực chúng tôi chỉ còn tin được ở
những cố gắng đích thực là đạo đức ở từng cá nhân, như những
viên đá nền tảng của những đóng góp lớn lao mà các Giáo hội có thể
thực hiện.
Và vì thế chúng tôi ước mong khi tìm giải
đáp cho câu hỏi: "Phật giáo có thể đóng góp được gì cho tình trạng
hiện thời của dân tộc" xin quý ngài đừng quên lời tâm nguyện của
chúng tôi là trong niềm tin tưởng đạo Phật có thể đóng góp rất lớn
lao cho lịch sử, chúng tôi đòi hỏi đạo Phật trước tiên phải giữ
phong độ đạo Phật.