Trong những hình ảnh thiên nhiên và
cuộc đời của thơ Haiku, có hình ảnh Mẹ, như ta có thể thấy qua thơ
Bashô và Issa.
Một kỷ niệm về mẹ được Bashô kể lại rất xúc
động trong cuốn nhật ký du hành viết vào năm 1684 (Nozarashi Kiko) như
sau :
"Cuối cùng tôi đến quê nhà vào đầu tháng
Chín. Cây hoa hiên mà mẹ thường trồng trước phòng bà giờ không
còn nữa, có lẽ đã chết vì sương giá. Tất cả mọi thứ khác
cũng đã đổi thay. Gương mặt anh tôi đã hiện nếp nhăn trên trán
và tóc bạc nơi thái dương. Chúng ta vẫn còn sống, anh chỉ nói thế.
Rồi, không lời nào nữa, anh mở một chiếc túi kỷ niệm mà nói :
Hãy nhìn mớ tóc sương của mẹ đây này. Đây là chiếc hộp linh
thiêng của Urashima đấy, ta cũng sẽ bạc đầu".
Urashima là chàng ngư phủ huyền thoại, đã lấy công
chúa Thủy cung mà còn nhớ nhà. Chàng về quê, mang theo chiếc hộp
của công chúa cho, dặn đừng mở ra, nhưng chàng đã mở. Tuổi già
ập xuống, tức thì tóc bạc và da nhăn.
Nhưng Bashô, cũng như Urashima, không thể không mở
chiếc hộp của thời gian. Để thấy lại quê hương, ngày xưa và mẹ.
Bashô đã khóc khi nhìn mớ tóc sương còn lại của
mẹ hiền. Sau đó, ông viết bài Haiku này :
Te ni toraba kien
Namida zo atsuki
Aki no shimo
Tóc mẹ còn đây
Tan trong lệ nóng
Sương mùa Thu bay
Nhà thơ muốn cầm món tóc của mẹ trên tay, nhưng e
rằng nó sẽ tan trong lệ nóng của mình như sương mùa Thu vậy. Hay là
sương mùa thu kia cũng có thể tan rã vì những giọt lệ nhớ thương
mẹ của mình. Tóc sương và sương mùa Thu như hòa lẫn vào nhau.
Không còn mẹ là một nỗi đau. Bashô đã chuyển hóa
nỗi đau đó vào nghệ thuật, vào thiên nhiên. Và vượt lên nỗi
đau.
Để vượt lên nỗi đau, Thiền sư thi sĩ ấy đã
chuyển hóa nó vào cõi vô ngã là thiên nhiên. Tóc mẹ trở về
với sương mùa Thu. Nhưng vẫn còn lại đoạn văn và bài thơ bất
hủ về mẹ của Bashô. Nhắc nhở ta rằng mỗi người là một Urashima,
một Từ Thức, nghĩa là một kẻ nhớ cố hương, muốn đi ngược
thời gian tìm lại mẹ.
Tóc mẹ còn đây, nó gợi lên hạnh phúc khi ta còn
ngồi bên mẹ, hoặc trong lòng mẹ. Đó là những ngày nắng đẹp khi
còn mẹ.
Còn bây giờ, ta là người của những dòng lệ
nóng, lạc lõng giữa trần gian. Là người của những mùa Thu cuộc
đời, đi trong sương mù.
Sương mùa Thu, sương mùa Thu... là những tiếng kêu
của nhà thơ khi nhớ về mẹ. Cây hoa hiên của mẹ đã chết vì
sương mùa Thu, mái tóc của mẹ đã bạc trắng vì sương mùa Thu.
Lệ Bashô rơi cũng vì sương mùa Thu. Nhưng sương mùa
Thu có thể tan vì nước mắt con người rất nóng. Bên cạnh Bashô,
Issa là nhà thơ vĩ đại khác của thế giới Haiku. Issa là kẻ bất
hạnh, mất mẹ từ năm lên ba. Hơn ai hết, Issa hiểu mẹ quan trọng như
thế nào trong cuộc đời mỗi con người.
Nhà thơ đó vào thời ấu thơ chỉ biết chia sẻ nỗi
đau của mình với một con chim mồ côi lạc loài :
Ore to kite
Asobe yo oya no
Nai suzume.
Đến đây nào, với tôi
Cùng chơi đùa, chim sẻ
Không còn mẹ trên đời.
Và lớn lên, Issa lại chia sẻ nỗi đau đó với biển
:
Naki-haha ya
Umi miru tabi ni
Miru tabi ni
Mẹ yêu ơi !
Mỗi khi nhìn thấy biển
Khi thấy biển khơi...
Vì không có mẹ, mới mười bốn tuổi Issa đã trở
thành một kẻ lang thang, kiếm sống bằng đủ mọi nghề trên nước
Nhật vào giữa thế kỷ mười tám. Với kiếp sống như vậy, gió
mùa Thu cũng trở thành địa ngục, một thứ địa ngục bám theo Issa :
Aki no kaze
Ware wa nairu wa
Dono jigoku
Gió mùa Thu
Địa ngục nào đấy
Cùng tôi giang hồ.
Nhưng Issa không còn oán hận cuộc đời. Ông quá yêu
thương cuộc đời là khác. Ông yêu thương muôn loài : những con
vật nhỏ bé như chim sẻ, con chuột, con ruồi... ; yêu trẻ thơ, yêu
thiên nhiên. Trái tim ông có quá nhiều yêu thương, còn chỗ đâu
thù ghét.
Nhìn biển, Issa nhớ mẹ
Nhìn trăng, Issa nhớ Quan Thế Âm, cũng là một mẹ hiền
khác :
Meigetsu ya
Taka Kannon no
O hiza moto
Ôi ánh trăng
Đời ta đặt dưới
Chân người, Quan Âm.
Quan Âm là vị Bồ tát lắng nghe tiếng kêu đau khổ
của trần gian, cho nên chân đã đặt lên ngưỡng cửa Niết Bàn,
Ngài vẫn sẵn sàng quay lại với tiếng kêu ấy, như mẹ quay về với
con.
Ánh trăng, cũng như biển khơi, là biểu tượng của
Mẹ. Cả hai đều đẹp, mênh mông, huyền diệu, sâu thẳm, bao dung, mầu
nhiệm. Không có mẹ, Issa đã chọn vầng trăng - Quan Âm làm mẹ của
mình. Chính vì thế mà, dẫu hứng chịu đủ mọi loại bất hạnh của
cuộc đời (mẹ chết, vợ chết, các đứa con lần lượt chết
trước mình), Issa vẫn còn lại một trái tim nhân hậu :
Mata muda ni
Kuchi aku tori no
Mamako kana.
Há mỏ chờ mồi
Sao mà vô vọng
Con chim mồ côi.
Issa thường đồng hóa mình với những con vật nhỏ
bé, nhất là với con chim non mồ côi. Chẳng hạn như, dưới bài thơ
trên, nhà thơ đã ghi "Tsubane no Issa" (Con chim én này - cũng
có cả Issa. Tuy xem mình như một cánh én lạc loài, vô vọng bay giữa
cuộc đời, nhưng điều kỳ diệu là Issa vẫn nhìn thấy ánh trăng là
Mẹ, sông Ngân là Niết Bàn.
Utsukushi ya
Shoji no ana no
Ama no gawa.
Đẹp vô cùng
Nhìn qua cửa giấy rách
Ô kìa sông Ngân.
Và mỗi giọt sương, mỗi giọt sương trên đời đều
là trân châu. Trong từng hạt trân châu đó, có mẹ hiền là cố
hương.
Tsuyu no tama
Hitotsu hitotsu ni
Furusato ari
Ôi những hạt sương
Trân châu từng hạt
Hiện hình cố hương.
Thơ Issa là thơ của người con tưởng nhớ mẹ. Và
nhà thơ đem theo tình mẹ đi vào đời, để đồng hóa mình với
những gì bé nhỏ nhất, như hạt sương.
Nhưng mẹ thì vĩ đại
Và Issa là người con vĩ đại.
