Quang Duc - Tinh Do - Phap Mon Niem Phat

...... ...

Suy ngh ve phng phap dch thuat kinh ien

trong tien trnh Viet hoa nghi thc tung niem

Thch Nhat T

thichnhattu@yahoo.com

I. Dan nhap

II. Vai mn ch Han: iem manh va yeu

III. Tieu ch cua mot ban dch

IV. Qui cach dch tong quat

V. Phep viet hoa va viet nghieng trong ban dch

VI. Vai t nen oi

VII. Noi them ve cac phong cach dch

1. Dch ngha en (Literary translation)

2. Dch giai thch (Interpretive translation)

3. Dch khai niem (Concept translation)

4. Dch chu e (Thematic translation)

VIII. Hai phng thc dch

IX. Cac tr ngai chnh trong phien dch

X. Ket luan

I. Dan nhap [^]

Viet hoa nghi thc tung niem khong ch la nhu cau can thiet ma con la chat lieu tinh than quy gia cua ngi Phat t Viet Nam, du xuat gia hay tai gia. Do v nhng kho khan khach quan cua at nc cung nh s bat ong quan iem cua cac tong phai va giao hoi Phat giao, cho en nay, nc ta van cha co mot nghi thc tung niem thuan Viet va tieu chuan. e gop phan vao viec Viet hoa nghi thc tung niem, ngi viet xin mao muoi trnh bay vai thien y ve phng phap dch thuat kinh ien va vai van e lien he khac.

II. Vay mn ch Han: iem manh va yeu [^]

Hau het cac ban dch kinh ien t tieng Han sang tieng Viet, tham ch t ch Pali sang tieng Viet van con mang am hng ch Han mot cach nang ne. Ngi Phat t oc vao cac ban kinh cua HT Thch Minh Chau va cua co HT Gii Nghiem, neu khong co mot trnh o Han hoc toi thieu, chac han kho co the lanh hoi het y t sau sac c chuyen tai trong cac thuat ng Phat hoc Han Viet. Cac ban dch ve kinh ien ai tha cua HT Thch Tr Tnh, HT. Thch Tr Quang v.v… cung nh cac ban dch A-ham cua HT Thch Thien Sieu, HT Thch Thanh T va cua Phat hoc vien Hue Nghiem lai con nang ch Han hn na.

Co nhieu ly do e giai thch s anh hng Han hoc mot cach tap the nay. Th nhat, kinh sach Phat giao c dch ra tieng Viet hau het c tien hanh trong giai oan ma tieng Viet cha c nh hnh va pho bien rong rai nh hien nay. Ke en, v la phong trao dch thuat kinh ien trong giai oan khi iem, cac bac ton tuc cua chung ta a khong co u cac phng tien tham khao, oi chieu cac ban dch trc o, khi can thiet, nh hien gi. Hn na, van phong ch Han co the giup cho quy dch gia co the chuyen ta y kinh mot cach co ong ma dan tr may chuc nam trc cung co the hieu c de dang do Han hoc con thong dung trong quan chung tr thc.

Tuy nhien at cac ban dch may mi nam trc trong boi canh hien nay, ngi oc tung kinh ien se gap khong t cac kho khan khi phai tiep can mot ban van kinh ien qua nang thuat ng ch Han. anh rang co hn 60 phan tram yeu to ch Han trong ngon ng tieng Viet, chung ta van co the tm ra cac ch Viet tng ng hoac t nhat cac ch Han a c Viet hoa e thay the cac ch Han kho hieu va khong con thong dung trong quan chung.

Ngoai viec dien at suc tch, co am ieu em tai, cac ban dch nang am hng ch Han ch co the phuc vu cho mot so oi tng nhat nh, va do o, se xa ri tap the quan chung, va hn na, khong co li cho tien trnh tu hoc cua nhieu lp ngi. o la cha noi en viec cac ban dch nang ch Han hoac cac kinh ien e nguyen am Han Viet a dan en viec than thanh hoa kinh ien (do khong hieu c y kinh), dan en nan bien kinh ien thanh oi tng cau nguyen va c Phat thanh mot v than linh ban phc, xa ri vi ban chat li Phat day.

Phai cong nhan rang co nhieu kho khan trong viec chon cac t ng va thuat ng thuan tieng Viet e thay the cac thuat ng Phat hoc bang ch Han a quen thuoc vi gii hoc ng Phat giao. T duy, chat xam, s sang tao va thi gian la cac yeu to giup chung ta co the tao ra cac thuat ng Phat hoc thuan Viet mot cach thanh cong. Mot kho khan khac na la cac t ng va thuat ng mi nay chac han se gay ra hien tng choi tai, kho nghe, do ngi oc tung kinh ien a quen thuoc cac thuat ng ch Han t nhieu nam qua trong cuoc i cua mnh.

Mot cong viec tuy co nhieu kho khan nhng khong phai la khong co giai phap. Theo thien y cua ngi viet cac ban dch kinh sach Phat giao trong tng lai nen tan dung toi a cac t ng tieng Viet thuan tuy e dien ta cac y tng Phat hoc. V du, ta nen dung cum t "ba ngoi Bau" e thay the t "Tam bao," nen dung "trang thai thien th nhat, th hai, th ba, th t" e thay the t "s thien, nh thien, tam thien, t thien," va nen dung "ba kho tang kinh ien Phat giao" e thay the thuat ng "Tam tang," v.v… Mac du cac t mi nay co dai dong hn cac thuat ng Han nhng chung co the giup cho ngi oc de dang hieu c y tng cha tai trong kinh sach.

Ke en quy dch gia co the van dung phng phap "thay the" trong khi dch, ngha la dung mot t ng ch Han a c Viet hoa, pho bien trong dan gian e thay the cac thuat ng ch Han a khong con quen thuoc vi quan chung. V du ta nen dung cum t "ba tnh chat cua thc tai" e thay the thuat ng "tam phap an," "bon chan ly cua cuoc i" e thay the "t dieu e," dung "con ng thanh gom tam yeu to" e thay the "bat chanh ao," dung "bay yeu to a en giac ngo" e thay the "that giac chi" v.v… Cac t ng c in am trong cac cum t e ngh ben tren eu la cac t ng Han Viet, tuy nhien chung a c ngi Viet Nam s dung quen thuoc nh nhng ch thuan Viet, se giup chung ta thay the thanh cong cac thuat ng nang ch Han t trc en gi.

Noi tom lai, cong viec Viet hoa nghi thc tung niem noi rieng va phien dch kinh sach Phat giao noi chung, co the c thc hien bang nhieu cach, trong o ba yeu to sau ay la can thiet nhat. Th nhat, chung ta nen dch ngha toan bo cac thuat ng phap so bat au bang "nhat, nh, tam, t, v.v…" thanh cac thuat ng tieng Viet bat au bang "mot, hai, ba, bon v.v…" Ke en, co gang chon loc cac t ng thuan Viet e thay the toan bo cac thuan ng ch Han. Va th ba la thay the thuat ng ch Han kho hieu bang cac thuat ng ch Han khac a c Viet hoa. Co nh vay th viec oc tung kinh cua ngi Viet Nam mi de dang va thu hoach nhieu li ch.

III. Tieu ch cua mot ban dch [^]

Di ay, chung toi xin a ra vai tieu ch e phien dch mot van ban kinh ien Phat giao.

1. Chuyen dch chnh xac noi dung nguyen tac, khong them that nhng y tng khong co cha tai trong noi dung. Tnh chnh xac (accuracy) hay trung thanh (faithfulness to the original) vi van ban goc c xem la tieu ch hang au cua phien dch noi chung, nhat la kinh ien ao Phat. Phong cach dch thuat nay ng vi phong cach dch theo hang (line-by-line translation). Ngha la khong nen ao v tr "qua xa" cua nhng cau ben di len tren va ngc lai. Cach dch nay giup ngi oc co the kiem chng bang phng phap oi chieu van ban mot cach de dang. Nen lu y, phong cach nay khac vi cach dch ngha en (literary translation), ch au ngha o, hay dch "ch theo ch," ma bo quen ngha cua toan bo ng canh cua chung.

2. Cau truc va ngon ng bieu at phai ro rang, sang sua (stylistic elegance) va thuan Viet. S ro rang, trong sang trong phong cach bieu at la tieu ch quan trong bac nh trong phng phap dch thuat kinh ien Phat giao. Mot ban dch trung thanh nhng neu thieu i phong cach dien at ro rang, de hieu se anh mat i muc ch phuc vu cua no. Phong cach dch nay oi hoi nha dch thuat phai thong thao mot cach nhuan nhuyen van pham va ngon t dch thuat,  ay la tieng Viet. Tranh lam dung viec vai mn qua nhieu thuat ng Han Viet, ngoai tr cac thuat ng nay a c Viet hoa, tc a c quan chung s dung nh tieng Viet. Tuy nhien, s ro rang ve van phong phai c i song hanh vi tnh chnh xac. Mot ban dch du co hay ve van phong nhng thieu tnh trung thanh vi nguyen ban th khong con g tai hai cho bang, va do o c xem la ban dch toi nhat.

3. Cac oan trung tung hay thi ke nen chuyen thanh van van theo the th Viet Nam nh luc bat hay song that luc bat hay the ngu ngon. V muc ch cua cac oan trung tung la nham tom tat y cua oan kinh van dai  tren va giup cho ngi oc nh c y kinh de dang, nen chuyen the chung sang the th Viet Nam la thch hp nhat.

Noi tom lai, mot ban dch tieu chuan trc nhat phai chuyen tai mot cach trung thanh y tng cua van ban goc, vi mot van phong ro rang, de hieu, ngi oc khong can phai tra t ien cung co the hieu c y tng cha tai trong no. Noi khac hn, "dch thuat la nghe thuat tao ra trong ngon ng dch (receptor language) cac tng ong mang tnh t nhien nhat (the closest natural equivalent) so vi thong iep cua ngon ng c dch hay ngon ng nguon (source language), trc nhat ve mat y ngha, ke en ve mat van phong."

IV. Qui cach dch tong quat [^]

Co hai trng phai phien dch kinh ien quen thuoc trong gii Phat giao Trung Quoc noi rieng Phat giao the gii noi chung, o la phong cach dch thuat cua ngai Cu-ma-la-thap (344-413) va ngai Huyen Trang.

Phong cach dch thuat cua ngai Huyen Trang co the c thau tom trong phng phap "ngu chung bat phien" (nam loai nen e nguyen ng ma khong dch), trong o, phan "khong dch nhan danh va a danh tieng nc ngoai [Sanskrit va Pali]" va "ch nen phien am ma khong dch ngha cac thuat ng co nhieu ngha [v du ch phap (dharma // dhamma)] la hai ieu ang lu y nhat. Neu ngi Trung Quoc co phong cach "Trung Quoc hoa" tat ca cac yeu to ngoai ng, ngay ca nhan danh va a danh cung c chuyen ng ra tieng Trung Hoa, th ngi Viet Nam khi vay mn ngon ng cua ho, khong bat chc phong cach oc lap nay, trai lai s dung am Han Viet, nen khong co li ch ma con gap nhieu tr ngai cho gii quan chung Viet Nam. Van phong cua ngai Huyen Trang la van phong bac hoc, khong tnh lc cac oan trung lap trong khi dch, nen gay nhieu kho khan cho ngi oc nhat la phng dien am van cua ban dch. Do vay ma cong trnh phien dch cua ngai du noi tieng khap the gii va a i vao van hoc va ien anh Trung Quoc nhng lai t c gii Phat giao Trung Quoc, Nhat Ban, Trieu Tien va Viet Nam oc tung trong cac khoa le hang ngay.

Ngai Cu-ma-la-thap du la ngi An o nhng do song lau nam tai Trung Quoc va dch trng cua ngai co nhieu nha van, nha th, nha ngon ng hoc, triet gia, nha van hoa v.v… cong tac, nen cac ban dch mang ten ngai co mot van phong ac biet, trong sang, gay gon va rat thch hp vi gii oc tung kinh ien  Trung Quoc. Phong cach dch thuat cua ngai co the tom lc nh sau: (1) Chuyen ng ra tieng Trung Quoc mot cach toi a cac thuat ng Phat hoc Sanskrit, (2) S dung the van ngon "bon ch" (t t) e tao ng ieu ac biet cho ban dch (tuy nhien phong cach t t nay khong thch hp trong tieng Viet, do v tieng Viet co mot cau truc ng ieu khac vi tieng Trung Quoc), (3) Tnh lc nhng oan van co tnh cach mo ta canh tr, a d, tha hoi va nhat la cac oan van trung lap (v du trong ban Sanskrit cua kinh A-di-a ghi chep u 10 phng Phat tan than viec xien dng phap niem Phat nh thien nh "nhat tam bat loan", ban dch cua ngai Cu-ma-la-thap a tnh lc het 4 phng, o la ong nam, tay nam, ong bac va tay bac, ma khong he anh hng en y t cua mach van). Vi phong cach dch thuat nay, cac ban dch kinh ien cua ngai a tr nen pho bien nhat, c s dung oc tung nhieu nhat trong cac ban dch kinh ien cua Trung Quoc t trc en gi.

ut ket kinh nghiem t hai phong cach dch thuat tieu bieu tren, ngi viet xin e ngh mot so tieu ch cho cac ban dch cac kinh ien tieng Viet:

-- Ch phien am ma khong dch cac nhan danh va a danh tieng nc ngoai (Sanskrit, Pali, Trung Quoc, Tay Tang, Nhat Ban v.v…)

-- Thay the cac thuat ng Phat hoc ch Han bang cac thuat ng thuan tieng Viet.

-- Ch dung ch Han trong trng hp tieng Viet khong co t tng ng e dien at.

-- Gi lai cac yeu to ch Han a c Viet hoa hoac a tr nen quen thuoc va de hieu trong dan gian.

-- Cac thuat ng Phat hoc bat au bang phap so phai c dch ra tieng Viet.

-- Van dung thuat ng cua cac nganh hoc hien ai (nh triet hoc, xa hoi hoc, tam ly hoc, khoa hoc v.v…) e chuyen ng cac thuat ng Phat hoc co cung noi dung.

-- Tnh lc cac oan, cau, cum t (1) mang tnh cach giai thch ve a danh, (2) liet ke trung lap, (3) tng thuat trung lap, (4) mang tnh liet ke trung lap ch them mot vai t mi va cac oan tha hoi va tra li trung lap.

-- Dch mach van theo cau truc van pham va van phong tieng Viet.

-- at lai cac ten kinh theo noi dung chu e cua chung. Cac ten kinh co cha t "du" nen dch la "kinh du ngon …" e y nghia cua kinh c de hieu hn.

-- Phan loai va anh so th t cho tng y chnh cua bai kinh.

V. Phep viet hoa va viet nghieng trong ban dch [^]

-- Viet hoa ch au va khong gach noi cac am con lai: Ap dung cho cac t ch chc sac, chc danh trong ao.

Vd: Hoa thng, Thng toa, ai c, Tru tr, Vien chu, Phng trng v.v…

-- Viet hoa ch au va gach noi cac am con lai: Ap dung cho cac nhan danh, a danh va thuat ng c chuyen am (transliteration) t tieng nc ngoai nh Sanskrit, Pali, Tay Tang (Ngoai tr ch Han).

Vd: Thch-ca-mau-ni, A-nan-a; Ma-kiet-a, Ca-ty-la-ve; A-ty-at-ma, niet-ban v.v…

-- Viet hoa toan bo va khong dung gach noi: Ap dung cho cac t ch ten ngi (Phat, Bo-tat, A-la-han va ngi thng), ten at (nc, tnh thanh, quan huyen, x s, nui song, ng pho) va ten chua thap co nguon goc tieng Viet hay Han-Viet.

Vd: Phat Nhien ang, Bo-tat Quan The Am, Tran Nhan Tong, nc Nepal, thanh pho Ho Ch Minh, nui Pho a, chua Giac Ngo v.v…

-- Phep viet hoa ten tac pham: oi vi ten cua bai kinh, ten cua cac chng, pham, sach, ta nen viet hoa toan bo cac ch, ngoai tr gii t va lien t. Gii t va lien t ch c viet hoa khi chung ng au trong ten tac pham. Neu cac ten kinh sach co cha cac t ch ten ngi, ten at va thuat ng co nguon goc tieng nc ngoai th luat viet hoa se c ap dung nh a neu  muc 2 cua phan nay.

Vd: Kinh Hoa Sen Chanh Phap, Luan A-ty-at-ma, Luan Giai ve Thien (Thien Luan), Ve Chuyen Song Chet v.v…

-- Phep viet nghieng: Ap dung cho cac nhan danh, a danh, thuat ng co nguon goc nc ngoai, va ten hay ta e va tieu muc cua cac tac pham. (Phep viet nghieng nay c ap dung cho cac phan 2, 3 va 4 neu tren).

Vd: Varanasi, Sakyamuni, Agama, Nikaya, Duy Thc Tam Thap Tung v.v…

VI. Vai t nen oi [^]

Do v chu anh hng cua ngon ng co ai An o, cac t ch cho con ngi trong kinh ien thng c dung vi nam-tnh. Tng t, khai niem ty-kheo trong cac kinh ien Phat giao khong phai ch danh rieng cho ho ma con c dung chung cho cac ty-kheo-ni va c s Phat t. Tuy nhien cung co mot so trng hp ac biet, mot so bai kinh ch danh rieng cho cac v ty-kheo, va do o, khai niem ty-kheo trong trng hp nay khong phai ch chung cho toan the thnh chung trong phap hoi. Tren c s cua hai ng canh nay, ngi viet xin e ngh cach chuyen ng khai niem ty-kheo tuy theo mach van nh sau:

-- oi vi trng hp cac bai kinh danh rieng cho gii tu s, khai niem "ty-kheo" trong thanh ng "nay cac ty-kheo" nen c dch thanh: (1) "cac e t xuat gia," hoac (2) "ngi tam cau ao hanh" (lay ngha bong cua t khat s). Nh vay thanh ng "nay cac ty-kheo" trong trng hp kinh Giao Huan Cuoi Cung (kinh Di giao) v.v… nen oi thanh "nay cac e t xuat gia."

-- oi vi cac ng canh ma t ty-kheo c dung ai dien cho toan the e t Phat th nen dch thanh: (1) "Nay cac v" hay (2) "Nay cac Phat t." V du khai niem ty-kheo trong cau sau ay ro rang khong phai ch rieng cho cac ty-kheo tang ma ch chung cho tat ca moi ngi: "Nay cac ty-kheo, ta tuyen bo rang, s chu y la nghiep. Do co s chu y, nen co cac hanh ong cua than the, li noi va suy t." Do o, nen oi thanh "nay cac v / quy v." Cach thay oi nay nham giup cho ngi oc kinh co cam giac rang c Phat ang noi kinh nay cho mnh, nh o, ho co the chu y nhieu hn trong khi oc tung.

-- Tng t, oi vi cac kinh ien ai tha, thanh ng "nay cac thien nam t, thien n nhn" hay "nay cac thien nam tn n" nen oi thanh "nay cac Phat t" hay "nay cac v," e cho ng canh oi thoai tr nen thuan Viet va an tng hn.

-- Ngoai ra, trong mot so kinh ien ai tha, thuat ng "nay thien nam" hay "nay thien nam t" thng c cac v bo-tat s dung e xng ho vi mot v bo-tat (thng la mi phat tam) nen oi thanh "nay ton gia" hay "nay ai c" tuy theo ng canh. Neu v bo-tat mi phat tam o la c s th ch nen dung "nay ton gia" e thay the, trong khi neu v ay la mot ngi xuat gia th co the dung ca hai trng hp: ton gia hay ai c.

VII. Noi them ve cac phong cach dch [^]

Co nhieu phong cach dch thuat khac nhau, tuy theo s trng va s thch cua ngi dch. Ngi viet xin neu ra bon phong cach dch thuat chnh, e tren c s o, e ngh mot phong cach dch thuat phu hp vi kinh ien Phat giao:

1. Dch ngha en (literary translation) [^]

Tr ngai ln nhat cua phong cach dch ngha en la ngi oc khong hieu c y tng cua mach van ban dch, du ho rat thong thao ve ngon ng dch. Cach dch ngha en se bo qua y tng cua toan mach van, va nguy hai hn la se lam cho mach van trong ban dch thieu tnh mach lac va oi luc khong ung vi van phong ngon ng c chuyen dch. Neu van pham va cach dien at cua 2 ngon ng la khac nhau, cach dch nay se lam oc gia khong hieu c g y tng cua ban dch, do dch ch au ngha o.

V du: T Bhik.su (Sanskrit) hay bhikkhu (Pali) co ngha en la "ngi hanh khat, ngi an xin" thng c phan ln cac dch gia dch la "khat s" trong ch Han, hay slo"ng-ba co ngha tng trong tieng Tay Tang. Mot so dch gia Trung Quoc chon cach phien am (transliteration) e tranh s choi tai trong ngon ng me e cua mnh. Tac pham Mahavyupatti, t ien thuat ng oi chieu Sanskrit va Tay Tang, a dch ngha bong cua t nay thanh "dge slong" co ngha la "ngi tm kiem hay tam cau c hanh" (virtue-seeker), mot t dch rat ep va de thng.

T "papa" thng c dch ra tieng Anh "sin" trong khi khai niem nay trong Phat giao ch cho cac hanh vi (kamma//karma) bat thien (akusala) mang lai ket qua xau cho mnh va ngi; khac hoan toan vi khai niem toi trong "tong toi" cua Thien chua giao.

2. Dch giai thch (Interpretive translation) [^]

Trong cach dch nay, dch gia khong bam sat ngha en cua mach van, nhng lai dch theo cach giai thch ngha cua chung thanh mot mach van dai hn, hay bang cac thuat ng co san trong nen van hoa cua ngon ng dch. ay cung chnh la phng phap dch cua rat nhieu dch gia au tien cua Trung Quoc, bang cach vai mn cac thuat t cua ao giao, e chuyen tai t tng Phat hoc. Ca-diep Ma-ang va Truc Phap Lan la hai v dch gia au tien s dung phong cach nay. Cach dch giai thch nay, trong mot so trng hp, thng i xa y nguyen tac, du co giup cho oc gia de dang hieu y tng cua van ban. Cach dch nay khong nen ap dung thai qua. No ch nen ng dung trong mot so trng hp nhat nh ma thoi.

3. Dch khai niem (Concept translation) [^]

e thc hien phong cach dch nay, dch gia can phai nam that vng y tng cua ca van ban goc va van ban dch. Tuy nhien cach dch nay co the co kha nang i xa van ban goc, va co the dan ti s bien dang cua van ban goc. Ke en, no co the lam mat i nhieu thong tin cua van ban goc, do bo qua (skipping) boi canh t nguyen cua thuat ng (etymological background of terminology). oi vi cac thanh ng va thuat ng co ien tch, s mat mat se de thay hn. Ngha tiem an (implicit meaning) va ngha noi (explicit meaning) cha ng trong thanh ng ien tch de dang b bo quen trong chuyen dch.

4. Dch chu e (Thematic translation) [^]

ay la cach dch nhan manh en chu e cua van ban goc, hn la y ngha cua cac thanh to trong mach van. Khi nhan manh en chu e, ngi dch de dang bo qua cac yeu to vi te cua mach van. Chang han khi dch "nhan than nan ac" thanh "lam c than ngi la kho" hay "tai sanh kiep ngi la kho" la cach dch chu e.  ay, con ngi la trong tam cua mach van. Dch nh vay se dan en cac van de nh: neu than ngi la kho, th tai sao dan so the gii ngay cang tang? S tang dan so con ngi co phai do cac loai chung sanh khac biet tu tap hanh tot va nh o c tai sanh lam ngi hay khong?

***

Noi tom lai, moi phong cach co iem manh va iem nhc, khong co phong cach dch thuat nao la hoan hao ca. Do o, tuy theo ng canh hay mach van cua van ban kinh ma chung ta uyen chuyen chon phong cach dch cho thch hp. S van dung mot cach uyen chuyen va tng thch cac phong cach dch thuat tren co the giup cho dch gia tranh c cac thieu sot va lam cho noi dung cua ban dch khong ch phan anh trung thanh van ban nguyen tac ma con mang mot van phong thuan ban a, e giup cho ngi oc tiep can de dang va hieu qua hn.

VIII. Hai phng thc dch [^]

Mac du co nhieu phong cach dch thuat nhng tu trung ch co 2 phng thc dch thuat la (1) dch mot mnh khong co hp tac cua chuyen gia ngon ng goc, va (2) dch vi s hp tac cua cac chuyen gia ban a ve ngon ng goc (Collaborative Translation).

Phng thc dch th hai la hnh thc lam viec nhom (teamwork), bao gom cac chuyen gia cua ngon ng c dch va ngon ng dch. Cac chuyen gia ngon ng c dch se giup ban dch co c tnh chnh xac. Cac chuyen gia cua ngon ng dch se giup cho van phong dch sang sua, nhe nhang, mach lac, de hieu va co tnh van hoc nghe thuat cao, va nhat la ngi oc khong can tra t ien van co the hieu c y kinh. ay la cach dch ly tng nhat trong hai phng thc. Phng thc nay se mang lai tnh chnh xac (accuracy) cua van ban goc, va tnh chat lng cua ngon ng dch, nhat la ve phng dien ro rang, sang sua (clarity).

Phng thc nay a c ngai Cu-ma-la-thap phoi hp nhuan nhuyen vi cac cong s cua nhieu nha van th, triet hoc ngi Trung quoc, cho ra i nhieu dch pham bat hu.

T xa xa, phng thc nay cung c cac dch gia Tay Tang phoi hp vi cac chuyen gia An o vao nhng thi ky phien dch s khai cua van hoc tam tang Tay Tang. Nh vay ma cac ban dch kinh ien cua Tay Tang rat trung thanh vi ban nguyen tac Sanskrit nhng cung rat gan gui vi phong tuc tap quan va van hoa Tay Tang. Lama Chimpa cho chung ta biet rang khong mot ban dch nao trong ba kho tang kinh ien cua Tay tang (Tibetan Kanjur va Tanjur: bao gom 330 volumes, cha hn 5000 tac pham oc lap) t tieng Sanskrit ma khong co s hp tac nhuan nhuyen cua t nhat ba hoc gia: mot v cao tang An (tinh thong Sanskrit), v dch gia Tay Tang (tinh thong van hoa Tay Tang) va mot v nhuan van phong. Nhiem vu cua v cao tang An la nham cat ngha va giai thch y tng cua mach van cho v dch gia Tay Tang (lotsawa), ngi dch y kinh van ra tieng Tay Tang. Ban dch se c v nhuan van (reviser-translator/shu-chen-gyi lotsawa) chu trach nhiem hieu nh va nhuan van. Rat tiec cho en ngay nay, cac phong trao va ca nhan dch thuat kinh ien Phat giao ra tieng Viet a khong co s phoi hp can thiet nay.

Ngay nay, cac kinh sach Tay Tang a ang c Vien Tay Tang hoc Trung ng (Central Institute of Tibetan Studies, Sarnath, An o) phien dch tr lai tieng Sanskrit e phuc hoi mot nen van hoc Phat giao a b that lac va mat goc, ch v ngi ta tin tng rang cac ban dch Tay Tang rat trung thanh vi ban Sanskrit va do o viec dch ngc tr lai co the mot phan nao lam song lai nen van hoc ai tha nay.

IX. Cac tr ngai chnh trong phien dch [^]

Co rat nhieu tr ngai cho cac cong trnh phien dch kinh ien Phat giao ra tieng Viet, chang han nh nhan s, a iem tap trung, ngan quy va cac phng tien tham khao, nghien cu can thiet khac, nh th vien, sach v, cac t ien chuyen nganh va t ien lien he. Cac kho khan khac co the ke o la:

-- Yeu cau cua mot dch gia: ngi dch kinh ien Phat giao can phai thong thao hai nguon ngon ng, ngon ng van ban goc (Sanskrit, Pali), ngon ng tham khao (tieng Tay Tang, tieng Trung Quoc) va ngon ng dch thuat (tieng Viet). Ke en, nha dch thuat kinh ien Phat giao con phai thong thao ve t tng hay triet ly cua noi dung cua van ban goc (bao gom triet hoc va ton giao An o co ai) va co kha nang dien at chung bang ngon ng dch.

-- S khac nhau ve cu phap (syntax) va ng ngha hoc (semantic) cua ngon ng dch va ngon ng c dch la van e ln nhat trong phien dch.

-- S khong ro rang cua van ban goc (textual ambiguity) la he qua cua s khac nhau ve cu phap (syntax) va ng ngha hoc (semantic) gia hai ngon ng, co the dan en tnh trang hieu sai va dch sai van ban do on mo. S khong ro rang cua ngon ng goc bao gom tnh a t loai cua mot t va tnh a ngha cua chung. Hai yeu to nay thng dan ti viec hieu sai y tng cua van ban goc.

-- Trong bat ky hai ngon ng nao cung co tnh trang khong the co cac thuat ng tng ng that s. Ngha la co nhieu y tng co trong ngon ng nay lai khong tm thay trong ngon ng kia, va ngc lai. Trong trng hp o, ngi dch phai co gang tm t gan ngha nhat e chuyen ng va nh kem theo mot chu thch ve ngha t nguyen cua thuat ng goc, e ngi oc co the hnh dung mot cach tng oi.

V du, khai niem "triet hoc" (philosophy) cua phng Tay khong co t tng ng trong ngon ng Pali va Sanskrit cua Phat giao. Khai niem "phap" (dhamma/dharma), "Phat" (Buddha) va Bo-tat (Bodhisattva) v.v… khong co t tng ng trong tieng Viet, Anh, Hoa va bat ky tieng nao tren the gii. S vai mn t cua hai nen van hoa khac nhau ma khong chu dan boi canh t nguyen cua chung se dan en s hieu lam ang trach. S khac nhau ve van hoa dan en s khac nhau can ban ve ngon ng va y tng cha tai trong ngon ng.

-- S ri rac (disparity) va thieu nhat quan (inconsistencey) la van e nghiem trong cua dch thuat, ma ngi dch kinh ien Phat giao can lu y. Tr ngai nay thng thay trong mot tac pham nhieu tap vi nhieu dch gia khac nhau. Ket qua la, mot thuat ng trong ngon ng goc lai c dch ra thanh nhieu t khac nhau, lam cho ngi oc lan lon va khong biet au la y tng chnh yeu, va t dch nao la chnh xac va ang tin cay.

-- Bat ong ve tieu chuan cua cac thuat ng (lack of standardization of terminology). Viec tao ra cac t mi (coining a new term/word) khong co trong ca hai ngon ng goc va ngon ng c dch la cong viec rat can thiet nhng vo cung kho khan. Cong viec nay nen c s ho tr cua cac cc chu, e ngi oc de dang tiep nhan. V du, khai niem "delusion" trong tieng Anh khong chuyen tai het y ngha cua ch "vo minh" (moha) hay (avidya) cua Phat giao. Do o, neu khong giai thch, ngi oc se hieu sai hay hieu ap at, do chu anh hng cua nen van hoa tieng Anh, hn la van hoa Phat giao.

-- Phien am (Transliteration). e tranh cac khuyet iem trong viec phien dch khong het ngha cua mot t a ngha, cac dch gia nen chon cach phien am ma khong dch ngha. Cach nay lai phat sanh cac kho khan ve am tiet hoc (phonetics) va do o co the dan en viec oc va phien khong chnh xac t goc. Viec phien am Han Viet trong cac ban dch kinh ien tieng Viet la mot ien hnh nhat ve van e nay.

X. Ket luan [^]

Viet hoa nghi thc tung niem hay cong viec phien dch kinh ien t tieng Sanskrit, Pali, Trung Quoc v.v… sang tieng Viet la mot cong trnh oi hoi en s ong gop cua nhieu ngi ve nhieu phng dien, chang han nh nguon chat xam, ngan quy, a iem, phng tien khao cu, dch thuat va an loat v.v… Theo tinh than duyen khi "cai nay co nen cai kia co" cua ao Phat th moi van e eu co giai phap toan hao cua no. Ngi viet mong rang cac bac lanh ao Phat giao, cac to chc va giao hoi Phat giao trong va ngoai nc, cac t vien va cac c s giao duc Phat giao nen quan tam ve van e nay, bang cach thong bao, chieu mo nhan tai va phan bo cong viec mot cach hp ly cho s nghiep Viet hoa nghi thc tung niem va phien dch kinh ien ra tieng Viet.

Co nh vay, quan chung Phat t Viet Nam se khong con no le ngon ng ch Han trong viec dien at t tng Phat hoc, va nhat la se co the trnh bay t tng Phat hoc mot cach chnh xac, mach lac bang ngon ng me e cua mnh. Noi khac hn, cong trnh Viet hoa nghi thc tung niem va phien dch kinh ien ra tieng Viet mot cach tieu chuan se giup cho ngi Viet Nam hieu c Phat va ao Phat hn, e ngi Viet Nam "song" thong iep t bi va tr tue cua c Phat mot cach co hieu qua hn, va sau cung e thang hoa i song tam linh va ao c cua ngi Viet Nam va nc Viet Nam ung vi tinh than cao thng cua li Phat day. Trong niem hy vong va niem vui o, ngi viet knh mong cong trnh nay sm c thc hien va a vao s dung tren toan quoc va  nhng ni co cong ong ngi Viet sinh song tren khap the gii.

---o0o---

| Tac gia |

Cap nhat ngay : 01-11-2001

Bien tap noi dung: Ty kheo Thch Nguyen Tang
Xin gi bai mi va y kien ong gop en ban bien tap qua a ch:
quangduc@quangduc.com