TỤC THÍ GIÀN Ở MIỀN TÂY NAM BỘ
Lý Việt Dũng
Thật thiếu sót khi bàn về lễ Vu lan bồn mà không nói
tới tục thí giàn ở miền Tây Nam Bộ. Thí giàn là gì? Một số người cho rằng
tục này là thí vàng tức thí vàng mã, nghĩa là khi cúng cô hồn người ta đốt
giấy tiền vàng bạc cho các cô hồn hưởng dụng. Nói như vậy là quá lầm, mặc
dù mới nghe qua thấy cũng có lý. Nhưng giàn đây là cái giàn bằng cây ván,
dùng đặt đồ cúng thí trên đó để sau khi cúng xong, quần chúng bu quanh leo
lên giành giựt và người đi giành giựt đồ cúng trên giàn đó gọi là đi giựt
giàn.
Tục giựt
giàn này năm mươi năm trước đây rất thịnh hành ở miền Tây Nam Bộ, nhất là
các tỉnh có nhiều người Việt gốc Hoa sinh sống như Bạc Liêu, Cà Mau, Sóc
Trăng, Rạch Giá... và ngày nay chỉ còn là dư âm một thời.
Khi xưa,
vào mùa Vu lan, các chùa lớn ở tỉnh Bạc Liêu như chùa Bang, chùa Cây Me,
chùa Minh, chùa Ông Tề hay đình Tân Hưng đều tổ chức lễ thí giàn trong
khoảng thời gian từ đầu đến cuối tháng Bảy chứ không nhất thiết phải đúng
ngày rằm. Và để tiện việc điều tiết cho ban kinh sư và để chọn ngày tốt
theo tập quán mỗi chùa, các chùa mặc nhiên tổ chức lễ thí giàn xen kẽ các
ngày khác nhau trong tháng Bảy nên dân giựt giàn thường không phải đắn đo
nên giựt ở chùa nào, bỏ chùa nào.
Nhìn
chung, cái giàn có hình tháp dưới lớn trên nhỏ với ba tầng sàn ván. Cái
giàn này có thể coi là ngoại đàn của lễ Thủy Lục pháp hội. Trên mặt ván
mỗi tầng người ta đều bày vật thí cúng, ở tầng càng cao thì lễ vật càng có
giá trị. Ðại để, trên mặt sàn thứ nhất người ta đặt những giỏ lam, trong
đó đựng mía chặt khúc, khoai lang sống, chuối sống, bánh cúng, bánh cấp
(giỏ lam tức cái giỏ đan sơ sài bằng ruột tre). Tầng thứ hai ngoài giỏ
lam, giỏ là (có thêm trái bưởi) còn có các bao cà-ròn nhỏ trong đó đựng
chừng 5kg gạo hay muối mỗi bao và một số đụn cốm nhỏ, cao chừng nửa thước.
Tầng thứ ba bày toàn vật thực có giá trị như bốn góc đài mỗi góc dựng ba
cây mía chụm lại, từ đầu chụm ba ngọn mía người ta treo nguyên một cái đùi
heo và la liệt trên mặt sàn là các đụn kẹo và đụn cốm mà toàn là đụn cổ,
tức loại đụn lớn nhất, cao từ hai tới ba mét. Ðụn kẹo được bện bằng tre
hình tháp nhọn, trên mặt tháp người ta đắp kẹo đậu phọng vào và trên đầu
đụn có cắm một cây cờ đuôi nheo bằng giấy và các rua giấy màu sắc rực rỡ.
Ðụn kẹo là món chủ yếu mà các tay giựt giàn quyết tâm giành cho được. Số
kẹo trong mỗi đụn cổ gỡ ra có tới mấy chục kí lô, chia nhau cả xóm ăn
không hết. Ngoài đụn kẹo còn có đụn cốm được đắp toàn cốm, đụn tiền gắn
toàn bạc cắc hoặc đụn rau muống tuy chỉ gắn vài cọng rau muống nhưng kèm
theo đó là mấy đồng bạc giấy, hoặc mươi ký thịt heo thái mỏng. Ðặc biệt
trên tầng ba này có thiết một bàn thờ Phật với hai vị Hộ pháp và Tiêu Diện
bằng giấy mà người bình dân gọi là ông Thiện, ông Ác. Ông Ác còn gọi là
ông Tiêu với hình thù dữ tợn, mặt xanh, nanh vàng, trán mọc ba sừng, lưỡi
le ra ngoài và chính cái lưỡi này mới là vật giá trị cần phải giựt cho
được, vì theo tín ngưỡng dân gian, cái lưỡi ông Tiêu bằng giấy đặt trên
đài này đem về cuốn lại làm bùa cho con nít đeo sẽ tránh được tà ma nên
những người nhà giàu thường hay bỏ số tiền lớn để mua lại của người giựt
được.
Lễ Thủy
Lục theo nguyên tắc được tổ chức bảy ngày bảy đêm, nhưng thông thường
người ta chỉ tổ chức ba ngày ba đêm, mỗi đêm ban kinh sư theo thang cây
lên tụng kinh siêu độ cho cô hồn. Khoảng giờ ngọ ngày thứ tư là xả giàn,
tức thúc trống ra hiệu cho người đi giựt giàn trèo lên để giành giựt lễ
vật. Từ sáng sớm ngày thứ tư, dân giựt giàn đã bu quanh giàn cùng người
xem hội đông như kiến cỏ. Bên trong hàng rào bằng dây luộc xung quanh bốn
bên là lính phú-lit, mã-tà cầm roi luôn tay nẹt đánh, miệng không ngớt
quát tháo để ngăn chặn đám đông không phá giàn, tức phá rào dây nhào vô
giựt khi chưa tới giờ cho phép.
Thật ra
người ta đi giựt giàn là vì sự háo hức chờ đợi giờ xông giàn, vì danh dự
làng xóm mình ở, vì vui do lễ hội hơn là lợi lộc, bởi cái đụn kẹo giựt
được đem về xóm chẳng bán cho ai bao giờ mà chỉ chia nhau trong xóm ăn lấy
hên. Riêng đồng bào gốc Khmer thì tin rằng nếu năm nào giựt được nhiều đồ
thì sẽ bình an, trúng mùa nên họ không nhắm vào các cái đụn mà chỉ mang
theo bao để chứa gạo, muối, chuối, mía, khoai củ nhiều chừng nào hay chừng
nấy. Còn mấy anh chị người Việt thì mục tiêu của họ là các cái đụn cổ to
tổ bố kia. Ai có trực tiếp đi xem giựt giàn mới thấy hết cái sôi động của
cảnh tuôn rào, leo giàn, giành đụn, chen lấn, dẫm đạp nhau, la thét.
Việc thí
giàn tuy hào hứng cao độ, nhưng có nhiều nguy hiểm, như năm nọ giàn chùa
Bang làm không chắc, bị sập gây tử vong mấy người, bị thương mấy chục, nên
chính quyền Pháp lúc đó cấm không cho thí giàn nữa. Phần khác vì dựng giàn
cũng quá tốn kém, nên từ đó về sau người ta thay đổi hình thức bằng cách
đặt thí phẩm trên bãi đất trống cho giựt. Cách này tuy không gây ra cái
nạn sập giàn chết người nhưng cũng không tránh được chuyện giằng co, chen
lấn giẫm đạp, khiến một phần thí phẩm bị bầm giập hoặc rơi vãi tung tóe,
nhất là muối, gạo. Ðể khắc phục tình trạng trên, có người nghĩ ra cách thí
thẻ, tức ghi số thứ tự trên thí phẩm rồi dùng thẻ tre có khắc số thứ tự
quăng ra cho người ta giựt rồi trình thẻ mà lãnh thí phẩm. Cách này có cái
hay là tránh được cảnh giằng co bịch gạo, bao muối hoặc giựt nguội vì cây
thẻ một khi nằm trong tay ai là ít bị giựt lại nhưng phải cái thiếu công
bình vì người quăng thẻ có thể quăng về phía người mình quen biết hoặc các
thẻ đặc biệt bị giữ lại, nhất là thiếu phong thái vui nhộn sôi động giành
giựt thí phẩm của các cô hồn sống.
Còn tư
gia của nhân dân thì tổ chức lễ thí giàn như thế nào? Theo tín ngưỡng lâu
đời mà chúng tôi cho là rất nhân đạo, rất từ bi thì mỗi năm mười địa ngục
mở cửa một lần từ ngày mùng một cho tới ba mươi tháng Bảy để cho ma đói
dưới âm ty cùng các cô hồn vất vưởng không nơi nương tựa lên dương thế
kiếm ăn. Thức ăn của họ là do nhân dân thí cúng. Do đó hầu như nhà nào
cũng cúng cô hồn vào bất cứ một ngày nào thuận tiện trong tháng Bảy, tuy
nhiên phần đông người ta hay chọn ngày rằm hoặc chiều ba mươi. Thật ra,
nói mỗi nhà "thí giàn" là không đúng, vì đâu phải nhà nào cũng có khả năng
dựng giàn. Người ta chỉ bày vật thí cúng dưới sân hay trên hàng ba và chỉ
đơn giản giỏ lam, giỏ là, và bánh cúng bánh cấp mà đối tượng giựt giàn
cũng chỉ là lũ trẻ con trong xóm, nhưng phong khí các ngày thí giàn cũng
thật vui nhộn, trẻ con tụ tập giựt giàn hết nhà này sang nhà nọ. Có thể
nói từ "giựt giàn" đã biến nghĩa và nhân dân dùng quen chỉ lễ thí cô hồn.
Ðại khái lễ cúng cô hồn tại tư gia diễn tiến như sau: khoảng bốn năm giờ
chiều, tùy gia cảnh mỗi người, số lượng thí vật có thể nhiều ít, nhưng chủ
yếu vẫn là các giỏ lam, giỏ là đựng ổi, mía khúc, khoai lang sống, chuối
sống, bánh cấp bánh cúng, muối gạo, trầu cau, tiền cắc, giấy tiền vàng
bạc. Ở mỗi giỏ lam, giỏ là, người ta cắm một cây nhang vào thân trái chuối
hoặc củ khoai. Tất cả các thứ này đều được bày dưới đất trước sân nhà và
dĩ nhiên là không có kinh sư tụng niệm mà gia chủ tự đốt nhang khấn vái
lấy. Lời khấn thường là: Xin cô hồn các đẳng (mà người bình dân thường nói
nhầm là "các đảng") bơ vơ không nơi nương tựa, hữu sinh vô dưỡng, sinh non
chết dại, chết bờ chết bụi, chết đâm chết chém, đạn lạc tên bay, xe cán
cây đè, rắn mổ rít cắn, thần vòng thắt cổ, một lỗ năm bảy thây, hãy về đây
hưởng dụng cơm lành canh ngọt, bánh trái của tiền, áo quần xe cộ, phù hộ
gia chủ quanh năm làm ăn phát tài, tai qua nạn khỏi v.v... Tàn nhang, chủ
nhà dọn vô những món cúng quý như bánh trái mắc tiền, rồi đốt vàng mã, rải
muối gạo, sau đó ra hiệu cho bọn trẻ nít bu quanh nhào vô giựt. Trong cuộc
giành giựt cũng có đánh lộn nhưng nhỏ thôi vì chúng còn bận để giựt đám
cúng nhà khác vừa bày ra.
Nếp văn hóa
dân dã ngày xưa, mỗi khi nhớ tới cũng ngậm ngùi!
Source: Báo Giác Ngộ 238
Số đặc biệt Vu Lan Báo Hiếu PL2548 ra ngày 26-8-2004
--- o0o ---
Cập nhật ngày: 1-10-2004
